Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΥ ΠΡΕΣΒΗ ΟΥΙΛΙΑΜ ΚΡΟΦΟΡΝΤ ΓΙΑ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΠΑΣΧΑ ΣΤΟ ΜΠΕΛΑΠΑΙΣ

 

Μετά τον τερματισμό των στρατιωτικών επιχειρήσεων, τον Αύγουστο του 1974, ένας σημαντικός αριθμός Ελληνοκυπρίων παρέμεινε στην κατεχόμενη περιοχή. Συνηθίσαμε να τους λέμε εγκλωβισμένους, όμως στην πραγματικότητα ήταν σκλαβωμένοι. Εγκλωβισμένος είναι αυτός που θέλει να φύγει και δεν μπορεί, ενώ σκλαβωμένος είναι αυτός που έχει την ευχέρεια να φύγει, αλλά προτιμά να ζήσει στη γη του, υπό συνθήκες σκλαβιάς.

Οι σκλαβωμένοι Ελληνοκύπριοι ήταν περίπου 20.000, οι πλείστοι στη χερσόνησο της Καρπασίας και οι υπόλοιποι διασκορπισμένοι σε όλο το εύρος της κατεχόμενης περιοχής. Στις ελεγχόμενες από την κυπριακή κυβέρνηση περιοχές ζούσαν γύρω στις 6.000 Τουρκοκύπριοι, οι περισσότεροι στην Πάφο, ενώ γύρω στις 9.000 βρήκαν καταφύγιο στις Βρετανικές Βάσεις, στην Επισκοπή.

Η Τουρκία είχε ένα έτοιμο σχέδιο εθνικού ξεκαθαρίσματος και τη δημιουργία στην Κύπρο δύο αμιγώς εθνικών περιοχών, μιας ελληνικής στο νότο και μια τουρκικής στο βορρά. Η προτεραιότητά της ήταν η μετακίνηση όλων των Τουρκοκυπρίων στον ελεγχόμενο από τον τουρκικό στρατό βορρά και η σταδιακή εκδίωξη όλου του ελληνικού πληθυσμού.

Ύστερα από πολλές πιέσεις η Τουρκία εξασφάλισε, τον Ιανουάριο του 1975, τη μετακίνηση των Τουρκοκυπρίων που διέφυγαν στις βάσεις στον κατεχόμενο βορρά, ενώ συνέχιζε να πιέζει για να τους ακολουθήσουν και οι υπόλοιποι.

Η τρίτη Βιέννη

Το καλοκαίρι του 1975, μια ομάδα Τουρκοκυπρίων μετέβαιναν πεζή από τα Βρέτσια στα κατεχόμενα. Ανακόπηκαν από την αστυνομία στην περιοχή Κύκκου και ξυλοκοπήθηκαν. Με αφορμή το γεγονός αυτό, το καθεστώς Ντενκτάς άρχισε να εκδιώκει 300 Έλληνες την ημέρα από την Καρπασία, απειλώντας να τους διώξει όλους αν δεν επιτρεπόταν στους Τουρκοκύπριους του νότου να πάνε στο βορρά. Σε τρεις μέρες ο Μακάριος υπέκυψε στον εκβιασμό και έδωσε οδηγίες στον Κληρίδη να διαπραγματευτεί τη μετακίνηση των Τουρκοκυπρίων στα κατεχόμενα, με αντάλλαγμα την επιστροφή των 800 Ελλήνων που είχαν εκδιωχθεί, ως αντίποινα, από την Καρπασία, και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των υπολοίπων. Έτσι προέκυψε η γνωστή συμφωνία της 3ης Βιέννης, διά της οποίας όλοι οι Τουρκοκύπριοι μεταφέρθηκαν στα κατεχόμενα, χωρίς ωστόσο να υλοποιηθούν οι αντίστοιχες δεσμεύσεις για αποστολή ιατρών, δασκάλων και παρατηρητών των Ηνωμένων Εθνών στα ελληνικά χωριά της Καρπασίας και αλλού. Οι Ελληνοκύπριοι συνέχισαν να ζουν υπό καθεστώς στρατιωτικής κατοχής, χωρίς ιατρική περίθαλψη και με τα σχολεία να υπολειτουργούν. Το καθεστώς τους επέβαλλε κατ' οίκον περιορισμό από τις 9.00 το βράδυ μέχρι τις 6:00 το πρωί, ενώ, για να μεταβούν από τα σπίτια τους στους αγρούς ή από το ένα χωριό στο άλλο, έπρεπε να εξασφαλίσουν άδεια.

Σε έκθεσή του προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ, ο Αμερικανός επιτετραμμένος στη Λευκωσία, κάνοντας αποτίμηση της εφαρμογής της συμφωνίας της 3ης Βιέννης, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι "ενώ οι Τουρκοκύπριοι έλαβαν σχεδόν το 100% από τα οφέλη", οι Ελληνοκύπριοι δεν πήραν "ούτε ένα μικρό κομμάτι που θεωρητικά τους οφειλόταν".

Ασφυκτικός κλοιός

 

Όπως φαίνεται από το περιεχόμενο της διπλωματικής αλληλογραφίας της εποχής, τόσο στις δυτικές πρεσβείες όσο και στην ΟΥΝΦΙΚΥΠ και στον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό υπήρχε πολύ μεγάλη ευαισθησία στο ζήτημα των συνθηκών διαβίωσης των Ελληνοκυπρίων στα κατεχόμενα. Στα μάτια όλων των ξένων παρατηρητών ήταν απολύτως ξεκάθαρο ότι ο τουρκικός στρατός είχε πάρει την απόφαση να εκδιώξει όλους τους Ελληνοκυπρίους από το κατεχόμενο μέρος της Κύπρου και να δημιουργήσει μιαν αμιγώς τουρκική ζώνη.

Όπως αναφέρεται σε έκθεση της αμερικανικής πρεσβείας στη Λευκωσία, παρά τη Βιέννη III, υπήρχε σταθερή διάβρωση της ελληνοκυπριακής παρουσίας στο βόρειο τμήμα. "Κάθε εβδομάδα, μερικές δεκάδες Ελληνοκύπριοι ενδίδουν και παίρνουν την απόφαση να φύγουν στο νότο μια για πάντα". Ήταν σαφές, αναφέρεται στην ίδια έκθεση, ότι "η τουρκική τακτική είναι να επιτραπεί η λειτουργία των ελάχιστων σχολικών μονάδων στα ελληνοκυπριακά χωριά, ενισχύοντας με τον τρόπο αυτό το ρεύμα φυγής στο νότο, και αφήνοντας το πέρασμα του χρόνου να τακτοποιήσει όλα τα υπόλοιπα".

Στα τέλη Ιανουαρίου 1976 η ΟΥΝΦΙΚΥΠ είχε καταγραμμένους 8.840 Ελληνοκύπριους που εξακολουθούσαν να ζουν στο βορρά. Οι Ελληνοκύπριοι διέμεναν σε 36 διαφορετικές περιοχές, σε σύγκριση με 75 περιοχές έναν χρόνο ενωρίτερα. Η μεγάλη πλειονότητα ζούσε σε δύο περιοχές, στη χερσόνησο της Καρπασίας (7.900) και στην περιοχή Κερύνειας - Μπέλαπαϊς (920).

Ξεκαθάρισμα στο Μπέλαπαϊς

Ο κατοχικός στρατός κορύφωνε τις πιέσεις του προς τον ελληνοκυπριακό πληθυσμό με σκοπό το πλήρες εθνικό ξεκαθάρισμα. Οι εκκαθαρίσεις άρχισαν από τις μεμονωμένες περιπτώσεις και τις μικρές ομάδες Ελληνοκυπρίων που διέμεναν σε διάφορα χωριά και κλιμακωτά έφταναν στους μεγάλους πυρήνες. Στις αρχές του 1976 ήταν η σειρά του Μπέλαπαϊς. Από τους 920 Ελληνοκύπριους που ζούσαν στο Μπέλαπαϊς στα τέλη Ιανουαρίου, έμειναν στα μέσα Απριλίου μόνο 300, στους οποίους δόθηκε τελεσίγραφο να φύγουν μέχρι το τέλος του μήνα.

Ο Αμερικανός πρέσβης Ουίλιαμ Κρόφορντ είχε μια ιδιαίτερη ευαισθησία στο Μπέλαπαϊς, όπου συνήθιζε να εκδράμει και γνώρισε τον ντόπιο πληθυσμό. Τη Μεγάλη Δευτέρα του 1976, ο Κρόφορντ συνάντησε τον Ντενκτάς στο σπίτι που είχε καταλάβει στο Μπέλαπαϊς και συζήτησε μαζί του το ζήτημα της εκδίωξης των Ελληνοκυπρίων. "Ανέφερα μερικά από τα πιο κραυγαλέα παραδείγματα εκφοβισμού των Ελλήνων που παρέμειναν στο βορρά και είπα ότι ήμουν πεπεισμένος πως ήταν εσκεμμένα για να τους σπάσουν το ηθικό", έγραψε σε έκθεσή του στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ.

Αναφερόμενος ειδικά στην περίπτωση του Μπέλαπαϊς, είπε στον Ντενκτάς ότι οι κάτοικοι είχαν πλέον περιέλθει σε σημείο να υπογράψουν 'εθελοντικές' δηλώσεις ότι επιθυμούν να φύγουν. "Του είπα ότι ήταν συμπέρασμά μας, ότι είχε ληφθεί στρατιωτική απόφαση να εκκαθαριστούν όλοι οι Έλληνες από την ευρύτερη περιοχή της Κερύνειας. Ο Ντενκτάς κούνησε το κεφάλι καταφατικά. Ρώτησα αν θα έπαιρνε σειρά η Καρπασία. Ο Ντενκτάς είπε 'ναι', και ότι αυτή ήταν μια στρατιωτική απόφαση. Πρόσθεσε, ωστόσο, ότι οι ίδιοι οι Έλληνες το είχαν καταλάβει ότι αυτό θα ήταν καλύτερο για όλους".

Ο Ντενκτάς ισχυρίστηκε ότι οι Έλληνες της Καρπασίας δεν ήταν ευχαριστημένοι και ήθελαν να φύγουν και ότι είχε αιτήσεις με τις οποίες ζητούσαν από τις τουρκικές αρχές να συνεργαστούν για να μπορέσουν να πουλήσουν τα κοπάδια και τις περιουσίες τους στις πραγματικές αξίες της αγοράς. Ο Ντενκτάς κατέληξε στο συμπέρασμα ότι κάποιος θα έπρεπε να εξετάσει αυτό το θέμα φιλοσοφικά: "Οι Έλληνες και οι Τούρκοι της σημερινής γενιάς θα υποστούν εξίσου τις συνέπειες του εκτοπισμού, αλλά οι επόμενες γενιές θα είναι ευτυχέστερες γι' αυτό".

Λίγες μέρες μετά τη συνομιλία του με τον Ντενκτάς, ο Ουίλιαμ Κρόφορντ έκανε Πάσχα με τους κατοίκους του Μπέλαπαϊς. Ήταν το τελευταίο ελληνικό Πάσχα στο χωριό. Τον Απρίλιο του 1976 κόπηκε ο ιστός που συνέδεε το Μπέλαπαϊς με μια πολιτισμική κληρονομιά που πήγαινε αιώνες πίσω. Ο Αμερικανός πρέσβης έζησε τη δραματικότητα της στιγμής και έγραψε ένα σημείωμα προς το Στέιτ Ντιπάρτμεντ υπό τον τίτλο "Οι τελευταίες μέρες ενός ελληνικού χωριού". Αν και διπλωματικό κείμενο, στην πραγματικότητα ήταν ένα συναισθηματικά φορτισμένο ρεπορτάζ για το τελευταίο Πάσχα στο Μπέλαπαϊς.

Αυτόπτης μάρτυρας του τέλους ενός ελληνικού χωριού

Ολόκληρο το τηλεγράφημα του Κρόφορντ έχει ως εξής:

1. Πριν από το 1974, κανένα άλλο χωριό στην Κύπρο δεν ήταν τόσο γνωστό για τη γοητεία, την τοποθεσία και την ιστορία του όσο το Μπέλαπαϊς. Χτισμένο στους λόφους της Κερύνειας με θέα βόρεια προς τη Μεσόγειο, με ελληνοκυπριακό πληθυσμό πέραν των 1.200 ατόμων, διέθετε ένα όμορφα εκλεπτυσμένο αβαείο της εποχής των Σταυροφόρων. Η φήμη του Μπέλαπαϊς ήταν εμπλουτισμένη από το μυθιστόρημα του Λώρενς Ντάρρελ "Πικρολέμονα" και από μια μικρή κοινότητα ξένων καλλιτεχνών, μουσικών, αρχαιολόγων, δημοσιογράφων και συνταξιούχων Βρετανών. Για την ακρίβεια, κανένα άλλο χωριό δεν αντιπροσώπευε καλύτερα τη φιλόξενη ηρεμία, που έφερνε δεκάδες χιλιάδες τουρίστες στην Κύπρο κάθε χρόνο.

2. Εν μέρει λόγω του συμβολικού του ρόλου, εν μέρει λόγω του ότι είναι πολύ προσιτό και εν μέρει διότι απολαμβάναμε τους κατοίκους και την ομορφιά του, έχουμε παρακολουθήσει στενά τη μεταπολεμική τύχη του Μπέλαπαϊς.

3. Γνωρίζαμε ότι μέχρι το περασμένο Σαββατοκύριακο, κατά την εορτή του ορθόδοξου Πάσχα, βλέπαμε τις τελευταίες μέρες αυτού του χωριού όπως επιβίωσε περίπου χωρίς αλλαγή τους τελευταίους αιώνες. Ο πληθυσμός του είχε ήδη μειωθεί σε λιγότερα από 300 άτομα. Από αυτούς, όλοι εκτός από έξι οικογένειες, είχαν υπογράψει "εθελοντικές" δηλώσεις ότι ήθελαν να φύγουν από την τουρκική ζώνη. Τα ζώα είχαν σφαχτεί και βγήκαν από τα κελάρια οι τελευταίες μπουκάλες κρασί για το πασχαλινό γεύμα. Οι χωρικοί είχαν πακετάρει και ήταν έτοιμοι να φύγουν. Πέντε-έξι μεγάλα φορτηγά πηγαινοέρχονταν κάθε μέρα προς τα σύνορα στο νότο φορτωμένα με τα υπάρχοντά τους. Στην κεντρική πλατεία, μπροστά από το αβαείο, η τεράστια φωτιά που συμβολίζει το κάψιμο του Ιούδα ανάφτηκε το απόγευμα αντί ταυτόχρονα με τη συνηθισμένη μεταμεσονύχτια λειτουργία της Ανάστασης, την οποία η τουρκική αστυνομία είχε απαγορεύσει λόγω του νυκτερινού κατ' οίκον περιορισμού. Οι έξι ελληνοκυπριακές οικογένειες που είχαν αρνηθεί να υπογράψουν τις ζωές και τις περιουσίες τους, και οι λίγες ξένες οικογένειες που είχαν μείνει στο χωριό διερωτώνταν με πόνο τι θα απογίνονταν αν συνέχιζαν να αντιστέκονται στην πορεία των πραγμάτων: η τουρκική αστυνομία είχε διαδώσει ότι για όποιους δεν έφευγαν μέχρι τις 28 Απριλίου δεν θα υπήρχαν άλλα φορτηγά προς ενοικίαση για να μεταφέρουν τα υπάρχοντά τους στο νότο.

4. Τρεις οικογένειες μελών της πρεσβείας, περιλαμβανομένης και της δικής μου, που χρησιμοποιούσαμε τους τελευταίους μήνες το Μπέλαπαϊς ως εκδρομικό προορισμό, ήμασταν παρόντες στο τελευταίο του Πάσχα και συγκεντρώσαμε τις ακόλουθες αναμνήσεις των γεγονότων που οδήγησαν στο θάνατό του:

* Οι νέοι άντρες που δεν επέστρεψαν από τον πόλεμο. Αυτοί που επέζησαν αλλά δεν τους επιτράπηκε να επιστρέψουν για λόγους ασφαλείας. Οι πατέρες που επέστρεψαν στις οικογένειές τους σωματικά και ψυχικά πληγωμένοι μετά από δύο μήνες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Τουρκίας.

* Ο σοβαρά άρρωστος συντηρητής του αβαείου, ο οποίος δεν έφευγε από το χωριό για να τύχει ιατρικής περίθαλψης στο νοσοκομείο της Λευκωσίας πριν να τον βεβαιώσουν οι Τούρκοι, μέσω του Διεθνές Ερυθρού Σταυρού, ότι θα του επιτρεπόταν να επιστρέψει μετά τη θεραπεία του. Που τελικά επέστρεψε αφού περίμενε για μήνες, ενώ οι Τούρκοι κωλυσιεργούσαν να υλοποιήσουν την υπόσχεσή τους, για να πεθάνει από καρδιακή προσβολή την επόμενη ημέρα που έφτασε στο σπίτι του.

* Ο κοινοτάρχης που διώχθηκε με την κατηγορία ότι έθαψε ένα πιστόλι στο περιβόλι του - το οποίο μια τουρκική διμοιρία δεν μπορούσε να ξεθάψει παρά μόνο μετά από καθοδήγηση από το λοχία τους. Η "εκλογή" ενός νέου κοινοτάρχη που υποστηριζόταν από τους Τούρκους...

* Όπως κυλούσε το 1975, επιβλήθηκαν ακόμα αυστηρότεροι περιορισμοί στην κυκλοφορία, η δήμευση όλων των οχημάτων, η άρνηση να δοθεί άδεια για να καλλιεργηθεί η γη ή να επιτραπεί στους κατοίκους να πάνε στην αγορά στην Κερύνεια. Η αυθαίρετη φυλάκιση των εναπομεινάντων προυχόντων του χωριού με την απειλή "υπόγραψε ή φύγε - χωρίς την οικογένεια ή τα έπιπλά σου", "Υπόγραψε τώρα ή μείνε στη φυλακή" ή "έχουμε παραδοχές - ξέρουμε ότι είσαι μέλος παράνομης οργάνωσης" που σχεδιάζει να επιτεθεί στο αρχηγείο των Τούρκων καταδρομέων (δύναμης 600 αντρών) στην περιφέρεια του χωριού...

* Η παρουσία δασκάλων, γιατρού και της ΟΥΝΦΙΚΥΠ ζητήθηκε αλλά ποτέ δεν ήρθε, παρά τη συμφωνία της Βιέννης το φθινόπωρο...

* Με την εκδίωξη των τελευταίων προυχόντων και τις διακηρύξεις της αστυνομίας, στις αρχές Απριλίου, ότι το χωριό θα εκκενωνόταν σε δύο μήνες το αργότερο, το ηθικό έσπασε και επικράτησε κλίμα παραίτησης.

* Συμβολικά, τον Απρίλιο ο Ντενκτάς διάλεξε το Μπέλαπαϊς ως τοποθεσία για το εξοχικό του. Η τουρκική αστυνομία διαβεβαίωσε τους ξένους κατοίκους ότι ο μελλοντικός τουρκικός πληθυσμός του χωριού θα προερχόταν από τις ανώτερες τάξεις.

5. Αυτό που διαπιστώσαμε το προηγούμενο Σαββατοκύριακο ήταν ότι οι 20 μήνες εκφοβισμού είχαν κάνει τη δουλειά τους.

6. Όπως παραδέχτηκε ο ίδιος ο Ντενκτάς, αυτό που έγινε στο Μπέλαπαϊς αντικατοπτρίζει μια ευρύτερη στρατιωτική πολιτική που σκοπό έχει να διώξει, όχι να καθησυχάσει, τις εναπομείνασες ελληνοκυπριακές κοινότητες στην τουρκική Κύπρο.

7. Σχόλιο: Δεν είμαστε ούτε ηθικολόγοι, ούτε αντάρτες. Αυτές είναι και θα είναι οι συνέπειες της ελληνικής ανοησίας και του τουρκικού πολέμου. Η Κύπρος σήμερα κουβαλά ακόμα τα κατάλοιπα του αποδεκατισμού και της ισοπέδωσης των τουρκικών χωριών από τους Έλληνες το 1964 και το 1967. Αλλά η μεταχείριση των Ελλήνων στο Μπέλαπαϊς και αλλού στην τουρκική ζώνη πολύ απέχει από αυτό που απεικονίζει η τουρκική κυβέρνηση. Ίσως η πραγματική ιστορία να μην είναι γνωστή στην κοσμική εξουσία στην Άγκυρα.

Μακάριος Δρουσιώτης